Türkmenistan

Halk arasynda, hususan-da, soňky aýlarda barha möwç alyp dowam edýän protest meýilleri häkimiýet başyndaky režim üçin-de, daşary ýurtlardaky syýasy oppozisiýa üçin-de uly yşarat berýär diýip, aşgabatly synçy aýdýar.

Azatlyk Radiosynyň habarçylary, ýerli synçylar we intelligensiýa wekilleri soňky aýlarda halk arasynda ýurtdaky syýasy, ykdysady we durmuş meseleleri bilen bagly, şeýle-de adam hukuklarynyň petige dirän ýaramaz ýagdaýy, esasy azatlyklarlyň häkimiýetler tarapyndan aýak astyna alnyp “lenç edilip, basgylanmagy” bilen bagly barha möwç alýan nägilelik alamatlarynyň häzirki ýagdaýyny we onuň ýol açyp biljek netijelerini seljerdiler.

“Türkmen häkimiýetleri üçin öwrülişikli taryhy zamana bedew bady bilen ýakynlaşyp gelýäne meňzeýär” diýip, ýurduň syýasy-jemgyýetçilik durmuşyna ýakyndan esewan edýän synçy aýdýar.

Bu ýerde gürrüň, intelligensiýa wekillerine görä, Türkmenistanda esasy azatlyklary ýyllarboýy çäklendirilip, söz azatlygy, din-wyždan azatlygy, hereket azatlygy, raýat azatlygy, syýasy azatlygy, şol sanda ýygnanyşmak azatlygy, şeýle-de ykdysady azatlygy, azyk elýeterliligi, umuman, tutuş bedeni we ruhy häkimiýetler tarapyndan gandallanan ýönekeý raýatlaryň arasynda diýdimzor režime garşy barha bat alyp, galkynýan protest meýilleri barada barýar.

Synçylar ilat arasynda, onsuzam, ýyllarboýy dowam edýän ümsümligiň we bolup geçýän syýasy wakalar bilen bagly biperwaýlygyň sessiz protest bolup gelendigini, ýöne häzirki wagtda şol ümsüm nägileligiň mazmun taýdan has baýlaşyp, şekil taýdan üýtgeýändigini, halk arasynda nägilelige beslenen duýgy-düşünjeleriň, gahar-gazabyň ‘etden geçip süňke dirän’ jebir-sütem astynda has-da bitewileşip, çuňňur rezonans döredip başlandygyny aýdýarlar.

'Resmi ritorika'

Resmi ritorika görä, Türkmenistan gülleýär, gül açýar. Döwlet mediasy gije-gündiz bagtyýarlyk sazyny çalýar. Sungat işgärleri, şahyrlar döwlet ýolbaşçylaryna alkyş okaýar.

Türkmen metbugaty ýurduň halkara abraýynyň gün-günden artýandygyny, Türkmensitan döwletiniň dünýäniň syýasy we ykdysady kartasynda möhüm orun alýandygyny gaýtalaýar. Şeýle öňe sürmeler, meselem, deňze çykalgasy bolmadyk ösmedik ýurtlaryň Awazada geçiren konferensiýasy, ýurduň energetika serişdelerine halkara talabyň artmagy, onuň halkara ulag-üstaşyr geçelgeleriniň üstünde ýerleşmegi ýaly ýagdaýlar bilen delillendirilmäge synanyşylýar.

Ýöne, aýdaly meselem, ýurduň baý energetika serişdelerine türkmen hökümetiniň gazanan üstünligi hökmünde garap bolarmy? Ýerasty baýlyklar türkmen hökümeti bolan-da, bolmanda-da şol ýerde ozalam bardy. Hatda häkimiýetler şeýle baýlyklara garamazdan, olary daşary ýurt döwletlerine eksport edip bilmezlikde tankytlanýar. Synçylara görä, ýurduň möhüm halkara ulag-üstaşyr ulgamlarynyň çatrygynda ýerleşmegi hem häkimiýetleriň gazanan üstünligi däl, ol geografiki taýdan şol ýerde ýerleşipdir. Ulag-üstaşyr başlangyçlar bilen çykyş edýän taraplar Türkmenistana-da şeýle taslamalara goşulmagy teklip edýär.

Ilatyň esasy bölegi, işe ukyply gatlak daşary ýurt döwletlerinde iş-eklenç gözleginde. Resmi ritorika Türkmenistan döwletini abadan, parahat ýurt hökmünde mahabatlandyrýar. Ýöne, synçylara görä, “aç halk” ýurtdaky durmuş-ykdysady kynçylyklardan gaçyp, hatda urşa-da gitmäge taýýar. Ýatlasak, ýaňy-ýakynda “Ýaşamak isleýärin” atly taslama Russiýanyň Goranmak ministrliginiň maglumatlaryna salgylanyp, diňe şu ýylyň başyndan bäri 122 sany türkmen raýatynyň Russiýanyň tarapynda Ukraina garşy çozuşa şertnama esasynda goşulandygyny habar berdi.

Türkmen resmileri, diplomatlar we beýlekiler ýurduň asuda asmanyny, abadan durmuşyny mazamlaýarlar, daşary ýurtlarda durmuşyň örän agyrlaşandygyny aýdýarlar. Ýöne öz raýatlary Türkiýede işçi bolup gazanç edýär, ABŞ-a baran türkmenistanlylar yza dolanmajak bolup, wizasy gutarandan soňra hem bikanun ýurtda galmakda öňe saýlanyp, ahyrsoňy, iýun aýynda ABŞ Türkmenistan döwletiniň raýatlaryna ýurda giriş gadaganlygyny girizdi.

Bu aralykda, synçylar häkimiýetleriň halk arasynda barha möwç alýan nägileliklere gulak gabartmaýandygyny, olara üns bermediksirän bolýandygyny aýdýarlar.

Jogapsyz talaplar

“Häkimiýetler jemgyýetiň isleg-arzuwlaryna we çözmesi kyn bolan talaplaryna onýyllyklaryň dowamynda lal we jogapsyz galýar” diýip, paýtagly synçy aýdýar.

Ol halk bilen arada gyssagly ýagdaýda dialogy ýola goýmagyň ugurlary tapylmasa, halk arasynda bat alýan nägilelik meýilleriniň oňaýsyz netijelere ýol açyp biljekdigini duýdurýar.

Ýerli synçylar ilat arasynda, hususan-da, häkimiýetleriň eden-etdiligine garşy nägileligiň möwç alýandygyny aýdýarlar.

“Meşhur türkmen graždan aktiwistleriniň, oppozision blogçylaryň sosial mediadaky sahypalarynda, şeýle hem adaty raýatlaryň sahypalarynda Türkmenistanyň raýatlarynyň ýurtda dowam edýän eden-etdilige, korrupsiýa, halk bilen dialogyň ýoklugyna nägilelik bildirýän, şeýle hem halkyň ahy-nalasyna, kanuny talaplaryna döwlet Baştutanlarynyň hiç hili pozitiw reaksiýasynyň ýokdygyna protest bildirýän wideo ýüzlenmeler ep-esli artyp ugrady” diýip, beýleki bir intelleginsiýa wekili Azatlyk Radiosynyň habarçysy bilen anonim söhbetdeşlikde aşgabatly synçynyň sözlerini gaýybana tassyklaýar.

Şeýle-de, ol sosial medianyň türkmen dilli segmentinde häkimiýetleriň eden-etdiligi bilen bagly yzy üzülmeýän arzalaryň we ýüzlenmeleriň goýulýandygyny aýdýar.

“Ýöne prezident Serdar Berdimuhamedow we onuň kakasy Gurbanguly Berdimuhamedow bu arzalara sessiz galýar, bu sessizlik hem giňden sosial mediada maslahat edilýär” diýip, ol sözüniň üstüni ýetirdi.

Türkmenistanda häkimiýet başyndaky maşgalanyň adyna kabul edilýän ýüzlenmeler we haýyşlar köplenç olara aýratyn hormat-sylag beýan edilip başlanýar.

“Onuň alyhezretleri”, “beýik” we “hormatly gahryman arkadag” we “hormatly beýik arkadagly serdar hezretleri” diýen ýaly sözler arz-şikaýatlara giriş bolup hyzmat edýär. Ýöne her näçe “hormatly” diýseler-de, her näçe “arkadag”, diýseler-de döwlet ýolbaşçylary ne arzaçylara arka çykýar, ne ýagdaý üýtgeýär. Gaýtam, synçylara görä, ýurtda özge pikirlilige bolan çydamsyzlyk, esasy azatlyklaryň häkimiýetler tarapyndan basgylanmagy has-da çuňlaşyp dowam edýär.

“Bu ýerde, elbetde, bellemeli zat. Şu aýlaryň dowamynda ýurt içinde we ýurt daşynda özge pikirlilige garşy repressiw basyş bir minut hem gowşamady, daşary ýurtlardaky türkmen aktiwistleriniň ýurda zorlukly getirilmegi, syýasy tussaglara we olaryň ýakynlaryna çydamsyzlygyň artmagy ýaly prosesleriň fonunda hut ýurt içinden hak-hukuk talaplarynyň aç-açan görnüşde artyp başlamagy meniň üçin jemgyýeti öwreniş alymlary tarapyndan gelejekde öwrenilmeli fenomen” diýip, paýtagtly synçy aýdýar.

Halkara hasabatlar soňky ýyllarda tutuş dünýäde demokratik meýilleriň has köp bökdelýändigini, raýatlaryň esasy azatlyklarynyň häkimiýetler tarapyndan has köp basgylanýandygyny we şeýle eden-etdiliklere göz ýummak meýilleriniň barha ýaýbaňlanýandygyny aýdýarlar.

Bu ýagdaý hem, alymlara görä, awtoritar dolandyryjylary ruhlandyrýar, olar öz etmişlerine jogap bermegiň hökman däldigine göz ýetirýärler.

Türkmenistan owal başdan awtoritar ýurt bolup, bu ýurtda öňden bäri ne oppozisiýa, ne azat metbugat bar. Halk öz derdini ýa içine salmaly, ýa başyny alyp ýurtdan gitmeli. Görnüşinden, soňky on ýyldan gowrak wagtyň dowamynda bellige alnan halkara we garaşsyz statistikalar türkmen halkynyň esasan ikinji opsiýany, başyňy alyp ýurtdan gitmegi saýlap alýandyklaryny görkezýär. Ýatlasak, 2019-njy ýylda Azatlyk Radiosynyň ygtybarly çeşmeleri on ýyldan gowrak wagtyň dowamynda 2 million çemesi türkmenistanlynyň ýurdy hemişelik terk edendigini habar berdi.

'Türkmenistanda özge pikiriň sudury hem ýok'

“Bilşimiz ýaly, Türkmenistanda goňşy Eýrandan, Gazagystandan, Azerbaýjandan tapawutly hiç hili ne hökümetde, ne-de harby we hukuk goraýjy edaralarda, ne-de jemgyýetde açyk ýa-da ýarym açyk oppozision pikirli toparlar, guramalar ýa-da mälim bolan gizlin syýasy hereketler ýok” diýip, aşgabatly synçy belleýär.

“Ýagny, göräýmäge ýurtda syýasat aňyrda dursun, hatda iň bir ýönekeý durmuşy meselelerde hem özge pikirlilik düýbünden ýok edilen we asla bolup bilmejek ýaly. Emma muňa garamazdan, soňky aýlarda hut ýurt içinden ilat arasynda ýiti sosial, ykdysady we hatda syýasy meseleler boýunça ýygjamlaşan pikir alyşmalary, wideo ýüzlenmeleri görýäris” diýip, ol sözüniň üstüni ýetirýär.

Ol käbir wideo çykyşlarda prezidente we onuň kakasyna ýüzlenip aýdylýan “hormatly we gahryman” epitetlerini yzygiderli eşitmegiň mümkindigini, bu wideolaryň durşuna “haýyş etmeklige we ýalbarmaklyga” ýugrulandygyny aýdýar.

Ýöne bu ýüzlenmeler hem, synçynyň seljermelerine görä, soňky wagtlarda transformasiýalary başdan geçirýär, ozal haýyş edip ýalbarýan adamlar, ýüzlenmeleri jogapsyz goýlansoň, “näme üçin biziň size beren şunça şahsy soraglarymyza jogabyňyz ýok diýen ýaly äheňe öwrülip başlady.

Ýöne türkmen häkimiýetleri, Türkmenistan döwletini dünýäden üzňeleşdirip, synçylara görä, kiçijik ýurtda özleri han, özleri soltan bolup ýaşaýar we halka görkezilýän jebir-jepanyň hemşelik jogapsyz galjakdygyna ynanýarlar.

“Öňler ilat diňe öý-mellek meselelerini gozgaýardy, häzir durmuş-ykdysady meseleler, hatda türkmen režiminiň syýasy hasaplap biljek meseleleri hem gozgalyp başlandy” diýip, synçylar aýdýar.

Olar halkyň şeýle şikaýatlar we pikir alyşmalar bilen häkimiýetlerden dialogy we gep-söz alyşmagy talap edýändigini, özleriniň elmydama ret edilip gezilmegine garşylyk bildirýändiklerini aýdýarlar.

Meselem, golaýda ýurt içinde bolup geçen wakalaryň birinde bir häkimiýet wekili Internetde wideo paýlaşan bir raýatyň üstüne azagarylyp, “Internetde wideo goýanyň üçin ýygnadaryn” diýip haýbat atypdyr. Ýerli synçylar şeýle haýbatlaryň möwrtiniň geçendigini, indi, adamlaryň şeýle basyşlary ýazgaryp wideo çykyşlary goýup başlandygyny aýdýarlar.

'Yşarat'

“Iň möhüm mesele – näme üçin prezident we onuň kakasy özlerine ýurtdaky kanunsyzlyk boýunça ýüzlenýän raýatlara hiç hili jogap bermeýär diýen soraglar häzirki wagtda ýygy-ýygydan orta atylyp başlandy” diýip, synçy aýdýar.

“Şeýle meýiller, dogurdan-da, ýurt içindäki türkmen jemgyýetçiliginiň syýasy-jemgyýetçilik garaýyşlarynyň wajyp öwrümini aňladyp biler” diýip, ol sözüniň üstüni ýetirýär.

Ol şeýle tendenisýlary seljerip, halk arasynda barha möwç alýan nägileligiň geçen ýyllarda aýdylan prognozlara gabat gelýändigini duýdurýar.

“Bu ýagdaý, ilkinji nobatda ýurtda erkin söze, halk bilen dialoga we tankydy garaýyşlara bolan teşneligiň we islegiň artandygyny görkezýär. Bu, diňe bir türkmen režimi üçin däl, eýsem, daşary ýurtlardaky syýasy oppozision toparlar üçin hem uly yşaratdyr” diýip, aşgabatly synçy belleýär.

Ol oppozision toparlar tarapyndan ýurt içindäki meselelere teklipler we çözgütler hödürlense, bu ýagdaýyň, ýurt içinde syýasy köpdürliligiň, syýasy plýuralizmiň artmagyna ýol açyp biljekdigini aýdýar.

“Gelejekdäki syýasy landşaftyň sudury hut şu günler we ýakyn wagtda çyzylyp başlanýar " diýip, paýtagtly synçy sözüni jemleýär.

Gadyrly okyjy, siz Telegram we WhatsApp tilsimleriniň messenjerleri arkaly Azatlyk Radiosy bilen howpsuz ýagdaýda habarlaşyp bilersiňiz. Telefon belgileri: +420 724 168 989 we +420 773 797 383.

Türkmenistanda VPN ulgamlary arkaly işleýär. Siz şu meýl: azathabar@derweze.net we sep arkaly biziň mugt Psiphon3 VPN ulgamymyzy Android ulgamlary üçin ýükläp bilersiňiz. Azatlyk Radiosy siziň şahsyýetiňiziň doly gizlinligini kepillendirýär.